De Kazematten, Bunkers en Omgeving

De Bouw

In 1921 wordt besloten tot de bouw van de Afsluitdijk. Voor de bescherming van ‘Vesting Holland’ wil het departement van Oorlog dat er extra versterkingen op de Afsluitdijk bij de spuisluizen komen. Om deze reden zijn de vestingwerken, de kazematten, gebouwd. Zowel op Kornwerderzand als bij Den Oever. Het ontwerp is van de Genie en bestaat uit verspreid liggende kazematten met elk een aparte functie. De vuurrichting is naar alle kanten, maar vooral naar de Friese kust, omdat vanaf die kant een vijand uit het oosten, over de Afsluitdijk vesting Holland kan bereiken. De norm van het beton is W21-W28: d.w.z. dat men een beschieting kan verdragen met een kaliber van 21 tot 28 cm. De buitenmuren bestaan uit 2,8 m. dik monoliet gegoten gewapend beton. Binnenmuren zijn 1,5 m. dik. De bouw is op staal gefundeerd met extra betonpalen tegen het verzakken als gevolg van granaatvuur en bommen. Op de kazematten ligt een zandbed van 1 m. Een kazemat heeft altijd twee uitgangen met deuren van staal. De ingangen zijn laag tegen scherfwerking en voorzien van sleuven voor een waterkering. Bij enkele kleine kazematten (bijv. kazemat V) is de tweede uitgang een kleine nooduitgang. De mitrailleurkazematten hebben een betonnen borstwering met daarin uitsparingen voor mitrailleurs in buitenopstelling.

De Kazematten

De Stelling Kornwerderzand bestaat in totaal uit 17 zware kazematten, waarvan 9 in de 1e linie.

  • Commandokazemat IV met o.a. het vertrek van de commandant, zijn observatiepost, de telefooncentrale en een mitrailleur in binnen opstelling.
  • 2 kanonkazematten II en VI voorzien van 5 cm kanonnen en elk een zware mitrailleur in open opstelling. Kazemat VI is de zwaarst bewapende en grootste kazemat.
  • De keuken/luchtdoelremisekazemat XIV met keuken, magazijn, munitiekamer en verblijven.
  • Zoeklichtkazemat VII. Met behulp van spiegels kon men met een zwaar zoeklicht in binnen opstelling de dijk beschijnen. Verder een zware mitrailleur in open opstelling.
  • 9 Mitrailleurkazematten met 1 mitrailleur in binnen opstelling en 3 mitrailleurs in buiten opstelling.
  • Aggregaat/Verbandplaatskazemat III onder het stuurhuis van de brug en drie kleine aggregaat kazematten A, B ,C.

 

De Wonsstelling

Voor de verdedigingswerken op de Afsluitdijk lag op het Friese vasteland een laatste verdedigende opstelling: de Wonsstelling. De stelling liep van de zuidrand van Makkum langs de Melkvaart, de oostrand van Wons en langs de Gooiumervaart naar de oostrand van Zurich. De totale lengte bedroeg ongeveer 7 km. Tussen Zurich en Pingjum lag voor de stelling nog een voorpostenlijn.

Gedurende de mobilisatie waren eenvoudige veldversterkingen gebouwd van hout en aarde. Het plan was ze door kleine betonkazematten te vervangen. Het bleek, dat de in het bestek staande fundering door de bodemstructuur en de hoge grondwaterstand niet goed was. 1 mei 1940 werd het bestek teruggestuurd om nieuwe funderingen te ontwerpen.

Er was alleen een telefonische verbinding tussen de bataljonscommandopost en de 3 compagniescommandoposten. Voor de verdere verbindingen was men afhankelijk van ordonnansen. Het openbare telefoonnet kon vanuit Makkum beperkt gebruikt worden.

Om de afweerkracht te vergroten waren de weilanden voor de stelling onder water gezet en op de belangrijkste wegen versperringen geplaatst. Het peil van de inundatie liet veel te wensen over. Vele wegen en brede stroken grond bleven droog en boden de vijand goede aanvalsmogelijkheden.

De taak van de Wonsstelling was:

  1. doorlaatpost voor in de richting van de Afsluitdijk terugtrekkende troepen uit de noordelijke provincies;
  2. de toegang tot de Afsluitdijk te ontzeggen aan eventueel doorgebroken vijandelijke (verkennings-) eenheden;
  3. ernaar te streven de vijand de toegang tot de Afsluitdijk zo lang mogelijk te beletten.

De stelling stond onder commando van majoor B. Smid, die zijn commandopost had ingericht in het benzinestation aan het begin van de Afsluitdijk. Voor de uitvoering van zijn taak had hij aanvankelijk de beschikking over het 1e bataljon van het 33e regiment infanterie en de 9e Reserve grenscompagnie. Deze laatste eenheid bezette de voorpostenlijn tussen Zurich en Pingjum. Verder beschikte hij over 4 kanonnen 6-veld van de 45 Batterij (2 stukken te Makkum, 1 stuk bij de Kop Afsluitdijk en 1 stuk in de oostrand van Wons) alsmede over 2 secties pantserafweergeschut, 1 sectie in de oostrand van Zurich en 1 sectie bij de betonbrug in Rijksweg 43 te Haaijum. In voorste lijn totaal ongeveer 850-900 man sterk.

In de loop van de eerste oorlogsdag werden delen van terugtrekkende troepen uit de noordelijke provincies toegevoegd. Ook vanuit de stelling Den Helder kwamen nog zoeklichten en marine geschut, waardoor naar schatting de totale sterkte van de Wonsstelling op ongeveer 1400-1500 man werd gebracht.

In de namiddag van de 2e dag van de Duitse aanval werden in de omgeving van Schraard en Harkezijl troepenbewegingen waargenomen. Men dacht dat inmiddels alle Nederlandse troepen achter de stelling waren. Het vuur werd geopend door de beide stukken pantserafweergeschut bij de betonbrug in de Rijksweg. De onder vuur genomen troepen bleken echter eigen troepen te zijn. Door het vuur raakten 2 militairen gewond, waarvan er 1 later aan zijn verwondingen is bezweken.

In de vroege ochtend van de 3e dag (12 mei) voerde de vijand een verkenning met pantserwagens uit in de richting van Zurich. Het hier aanwezige stuk marine geschut wist met succes deze verkenning af te slaan. Ook verkenningen vanuit Schraard en Harkezijl werden afgeslagen door de eenheden bij Wons en de betonbrug in de Rijksweg. De vijand overmeesterde vervolgens vanuit Pingjum de voorpostenlijn. Daarna werd het zwaartepunt verlegd naar het centrale deel van de stelling, de betonbrug in de Rijksweg.

In de loop van de middag werden de troepen bij de betonbrug in de Rijksweg en in Wons teruggedrongen. Dit werd waargenomen door de troepen in Zurich, die toen de conclusie trokken, dat het bevel tot terugtrekken richting Afsluitdijk was gegeven.

In de wanorde die daarna ontstond, wist een deel van de troepen vanuit Makkum via het IJsselmeer te ontkomen. Een groot deel van de troepen uit Zurich wist zich via de Afsluitdijk in veiligheid te brengen. Hetzelfde lukte ook een klein deel van de troepen in het centrale deel van de stelling. Een deel, dat niet meer vanuit Makkum over het IJsselmeer weg kon komen, trachtte te ontsnappen in de richting Workum. Zij werden evenals een aantal troepen uit het centrale deel krijgsgevangen gemaakt door de Duitsers.

Die dag, om 18.00 uur, passeerden de laatste troepen vanuit de Wonsstelling de schutsluis te Kornwerderzand. De stelling Kornwerderzand op de Afsluitdijk lag nu in eerste lijn.

De strijd in de Wonsstelling heeft aan 16 Nederlandse militairen en 2 burgerchauffeurs het leven gekost.

De monumenten

Op het terrein van het Kazemattenmuseum bevinden zich drie monumenten voor de gevallenen van W.O. II.

 

  • Er is een monument ter nagedachtenis aan commandant kapitein C.F.J Boers en ondercommandant 1e Luitenant Q.J. Ham.

 

  • Een monument voor de gevallenen in de Wonsstelling:
    • G. Confurus
    • W. Anema
    • H. Baars
    • L. de Boer
    • M. Bosma
    • J. van Dijk
    • E. Dijkstra
    • J. de Franrijker
    • B. de Jong
    • G. Kaspersma
    • S. van de Molen
    • W. Mulder
    • K. Rienewerf
    • P.R. Santema
    • G. van de Veen
    • J. H. Venema
    • G. Visser
    • J. Westra
    • R. LubbertsDe laatste naam is toegevoegd in mei 2018. Roelof Lubberts was de tweede burgerchauffeur die om het leven kwam in zijn door het leger gevorderde bus van de DABO.
  • Op 7 april 2005 is het monument onthuld voor de 17 omgekomen opvarenden van de kanonneerboot Hr. Ms. Johan Maurits van Nassau, die in de meidagen van 1940 door Duitse vliegtuigen op de Noordzee bij Callantsoog tot zinken is gebracht. De namen van de omgekomen personen:
    • G.L. van Bergen
    • D. Bot
    • R.H. van Doorn
    • D. van Duijne
    • W.A. Jong
    • T.W. van Kampen
    • J.E. de Klein
    • A.J. Lere
    • J.C. Los
    • J.G.H. Lubse
    • J. Nooitgedagt
    • J. Oost
    • A.R.E. Pian
    • J.A. Schimmel
    • J.A. van Termey
    • A. Teunisse
    • W.C. Witteveen